La información y alfabetización informacional del marco común de competencia digital docente: una revisión sistemática

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.51698/aloma.2023.41.1.35-49

Palabras clave:

educación, competencia digital docente, revisión sistemática.

Resumen

El desarrollo de la competencia digital docente (CDD) es un requisito indispensable para el proceso docente-educativo y el desarrollo profesional. Estudios publicados en revistas de prestigio analizan esta competencia desde diferentes perspectivas: definiciones, indicadores y dimensiones, en los cuales se destaca la importancia del empleo de la información digital y la alfabetización informacional en los docentes. Sin embargo, en las revisiones sistemáticas publicadas se carece de un análisis relacionado con este objeto de estudio. Por tanto, la presente investigación tiene como objetivo elaborar una revisión sistemática para analizar el estado actual del estudio de la información y alfabetización informacional de la CDD. Se aplicó el protocolo PRISMA y se seleccionaron 19 artículos. En los resultados obtenidos se destaca que la competencia que menos se estudia es la evaluación de información, datos y contenidos digitales. La competencia de almacenamiento y recuperación de información, datos y contenidos digitales, aunque se estudia desde la importancia de gestionar la información en actividades que orienta el profesor (estudios independientes, ejercicios, etc.), no se describen ni se precisa la forma en que se realizan estas actividades. Tampoco se referencian de manera precisa las acciones relacionadas con el almacenamiento y la recuperación de la información.

Biografía del autor/a

Dieter Reynaldo Fuentes Cancell, Universidad de Huelva

Profesor Asistente de la Universidad de las Ciencias Informáticas. Licenciado en Sociología (Unviersidad de Oriente, Cuba), Máster en Educación Virtual (Universidad de las Ciencias Informáticas, Cuba) y Máster en Comunicación y Educación Audiovisual (Universidad Internacional de Andalucía, España)

Ignacio Aguaded, Universidad de Huelva

Catedrático de Universidad de Educación y Comunicación en la Universidad de Huelva. Editor Jefe de 'Comunicar', revista científica JCR-Scopus. Preside el Grupo Comunicar, colectivo veterano en España en «Media Literacy». Director del Grupo de Investigación «Agora» dentro del Plan Andaluz de Investigación (HUM-648), Director del Máster Internacional de Comunicación y Educación (UNIA/UHU) y coordinador UHU del Programa Interuniversitario de Doctorado en Comunicación (US, UMA, UCA, UHU).

Odiel Estrada-Molina, Universidad de Huelva

Doctor en Educación y profesor universitario. Editor en la Revista IPSA Scientia y editor asociado en la revista IAES International Journal of Artificial Intelligence (IJ-AI). Especialista en tecnología educativa y formación en competencias digitales.

Citas

Asenjo, J. T. & Asenjo, F. (2021). La autopercepción de la competencia digital en los docentes: variaciones tras el confinamiento. Revista Española de Educación Comparada, 38, 174–189. https://doi.org/10.5944/REEC.38.2021.29032

Ávalos, C., Desamparados, S., Rafael, A., San José, C. R., Pérez-Escoda, A. & Monge, L. (2019). Lean Startup as a Learning Methodology for Developing Digital and Research Competencies. Journal of New Approaches in Educational Research, 8(2), 227–242. https://doi.org/10.7821/NAER.2019.7.438

Barnová, S., Krásna, S. & Čepelová, S. (2020). Digital Technologies as a Means of Teachers’ Professional Development. Online Journal for Research and Education, 18, 1–17.

Basilotta-Gómez-Pablos, V., Matarranz, M., Casado-Aranda, L. A. & Otto, A. (2022). Teachers’ digital competencies in higher education: a systematic literature review. International Journal of Educational Technology in Higher Education, 19(1), 1–16. https://doi.org/https://doi.org/10.1186/s41239-021-00312-8

Biel, L. & Álvarez, E. (2019). La competencia digital docente del profesor universitario 3.0. Caracteres. Estudios Culturales y Críticos de La Esfera Digital, 8(2), 205–236.

Butcher, N. (2019). Marco de competencias docentes en materia de TIC UNESCO Versión 3. UNESCO Publishing, 1–64.

Cabero-Almenara, J., Romero-Tena, R. & Palacios-Rodríguez, A. (2020). Evaluation of Teacher Digital Competence Frameworks Through Expert Judgement: the Use of the Expert Competence Coefficient. Journal of New Approaches in Educational Research, 9(2), 275–293. https://doi.org/10.7821/NAER.2020.7.578

Carlos, J., Escobedo, P., Gerarda, G. & Jiménez, A. (2021). Competencias digitales en profesores de educación superior de Iberoamérica: una revisión sistemática. RIDE Revista Iberoamericana Para La Investigación y El Desarrollo Educativo, 12(23), 303. https://doi.org/10.23913/RIDE.V12I23.1096

Castillo Pérez, Y., Reyes Arguelles, A. & Rodríguez Labaceno, I. (2016). Competencias informacionales. Breves reflexiones sobre el tema. Revista Información Científica, 95(4).

Centro de Educación y Tecnología-Enlaces. (2011). Competencias y estándares TIC para la profesión docente. https://bibliotecadigital.mineduc.cl/handle/20.500.12365/2151

Colás-Bravo, P., Conde-Jiménez, J. & Reyes-de-Cózar, S. (2019). El desarrollo de la competencia digital docente desde un enfoque sociocultural. Grupo Comunicar, 27(61), 21–32. https://doi.org/10.3916/C61-2019-02

Comisión Europea. (2017). Marco europeo de competencias digitales DIGCOMP. En Centro Común de Investigaciones. http://www.ikanos.eus/wp-content/uploads/2018/03/DigComp-ikanos.pdf

Education Support Centres Ireland. (2018). Digital Learning Framework for Post-Primary Schools Digital Learning Framework for Post Primary Schools.

Engen, B. K. (2019). Comprendiendo los aspectos culturales y sociales de las competencias digitales docentes. Comunicar, 27(61), 9–19. https://doi.org/10.3916/C61-2019-01

Escudero, J. M., Martínez-Dominguez, B. & Nieto, J. M. (2018). Las TIC en la formación continua del profesorado en el contexto español. Revista de Educación, 382, 57–80.

Esteve-Mon, F. M., Llopis-Nebot, M. A. & Adell-Segura, J. (2020). Digital Teaching Competence of University Teachers: A Systematic Review of the Literature. Revista Iberoamericana de Tecnologias Del Aprendizaje, 15(4), 399–406. https://doi.org/10.1109/RITA.2020.3033225

Esteve, F., Castañeda, L & Adell, J (2018). Un modelo holístico de competencia docente para el mundo digital. RIFOP: Revista interuniversitaria de formación del profesorado: continuación de la antigua Revista de Escuelas Normales, 32 (1), 105-116.

Estrada-Molina, O. & Fuentes-Cancell, D. (2022). Engagement and desertion in MOOCs: Systematic review. Comunicar, 70, 111-124. https://doi.org/10.3916/C70-2022-09

Estrada-Molina, O. & Fuentes-Cancell, D. (2021). ¿Se logra predecir el rendimiento académico? Un análisis desde la tecnología educativa. Revista Fuentes, 23(3), 363-375. https://doi.org/10.12795/revistafuentes.2021.14278

Estrada-Molina, O (2022). The Effects of WhatsApp and Telegram on Student Engagement: An Analysis from the Mixed-Methods Approach. Education Research International. https://doi.org/10.1155/2022/2881404

Fernández, Á. D. & Prendes, M. P. (2022). Marco Europeo para Organizaciones Educativas Digitalmente Competentes: revisión sistemática 2015-2020. Revista Fuentes, 24(1), 65–76. https://doi.org/10.12795/revistafuentes.2022.18698

Fernández Cruz, F. J., Fernández Díaz, M. J. & Rodríguez Mantilla, J. M. (2018). El proceso de integración y uso pedagógico de las TIC en los centros educativos madrileños. Educación XX1, 21(2), 395–416. https://doi.org/10.5944/EDUCXX1.17907

Fernández-Batanero, J. M., Montenegro-Rueda, M., Fernández-Cerero, J. & García-Martínez, I. (2020). Digital competences for teacher professional development. Systematic review. European Journal of Teacher Education. https://doi.org/10.1080/02619768.2020.1827389

Fernandez-Diaz, M., Robles-Moral, F. J. & Ayuso-Fernández, G. E. (2021). Una propuesta para trabajar la competencia digital docente a través de Instagram y el Pensamiento Visual: el estudio de la sostenibilidad. Revista Latinoamericana de Tecnología Educativa - RELATEC, 20(1), 87–102. https://doi.org/10.17398/1695-288X.20.1.87

Ferrari, A., Punie, Y. & Redecker, C. (2012). Understanding Digital Competence in the 21st Century: An Analysis of Current Frameworks. LNCS, 7563, 79–92. https://doi.org/10.1007/978-3-642-33263-0_7

Fraser, J., Atkins, L. & Hall, R. (2013). DigiLit Leicester Supporting teachers, promoting digital literacy, transforming learning Initial Project Report DigiLit Leicester.

Fuentes, A., López, J. & Pozo, S. (2019). Análisis de la Competencia Digital Docente: Factor Clave en el Desempeño de Pedagogías Activas con Realidad Aumentada. REICE. Revista Iberoamericana Sobre Calidad, Eficacia y Cambio En Educación, 17(2), 27–42. https://doi.org/10.15366/REICE2019.17.2.002

Fuentes-Cancell, D. R., Estrada-Molina, O. & Delgado-Yanes, N. (2021). Las redes sociales digitales: una valoración socioeducativa. Revisión sistemática. Revista Fuentes, 23(1), 41–52. https://doi.org/10.12795/revistafuentes.2021.v23.i1.11947

García, K., Ortiz, T. & Chávez, M. (2021). Relevancia y dominio de las competencias digitales del docente en la educación superior. Revista Cubana de Educación Superior, 40(3).

García-Zabaleta, E., Sánchez-Cruzado, C., Campión, R. S. & Sánchez-Compaña, M. T. (2021). Competencia digital y necesidades formativas del profesorado de Educación Infantil. Un estudio antes y después de la Covid-19. Edutec. Revista Electrónica de Tecnología Educativa, 76, 90–108. https://doi.org/10.21556/EDUTEC.2021.76.2027

George, C. E., Tecnológico, R., Nuevo, M. & Avello-Martínez, R. (2021). Alfabetización digital en la educación. Revisión sistemática de la producción científica en Scopus. Revista de Educación a Distancia (RED), 21(66), 30–2021. https://doi.org/10.6018/RED.444751

Gutiérrez-Martín, A., Pinedo-González, R. & Gil-Puente, C. (2022). Competencias TIC y mediáticas del profesorado. Convergencia hacia un modelo integrado AMI-TIC. Comunicar, 30(70), 21–33. https://doi.org/10.3916/C70-2022-02

Hernández, D. J., Sánchez, P. M. & Giménez, F. S. S. (2021). La Competencia Digital Docente, una revisión sistemática de los modelos más utilizados. RIITE Revista Interuniversitaria de Investigación En Tecnología Educativa, 105–120. https://doi.org/10.6018/RIITE.472351

INTEF. (2017). Marco Común de Competencia Digital Docente. Instituto Nacional de Tecnologías Educativas y de Formación del Profesorado. https://aprende.intef.es/sites/default/files/2018-05/2017_1020_Marco-Com%C3%BAn-de-Competencia-Digital-Docente.pdf

ISTE. (2017). Estándares ISTE: Educadores. Sociedad Internacional de Tecnología En Educación. https://www.iste.org/es/standards/iste-standards-for-teachers

ISTE. (2019). National educational technology standards for teachers. https://cdn.iste.org/www-root/PDF/ISTE%20Standards-One-Sheet_Combined_09-2021_vF3.pdf

Jelena, C., Granda, M., Yajaira, L., Asencio, G., Alfredo, W. & Cajamarca, C. (2021). Rol del docente en la alfabetización digital en el siglo XXI. Sociedad & Tecnología, 4(S2), 350–363. https://doi.org/10.51247/ST.V4IS2.156

Kelentrić, M., Helland, K. & Ann-Thérèse, A. (2017). Professional Digital Competence Framework for Teachers. PfDK, 1–74. https://www.udir.no/in-english/professional-digital-competence-framework-for-teachers/

Kholina, O., Kornienko, E. & Buyndyugova, T. (2020). Use of visual technologies in the development of digital literacy of University teachers. E3S Web of Conferences, 210, 18069. https://doi.org/10.1051/E3SCONF/202021018069

Larraz, V. (2013). La competència digital a la Universitat. https://www.tdx.cat/handle/10803/113431#page=1

Lázaro, J., & Gisbert, M. (2015a). El desarrollo de la competencia digital docente a partir de una experiencia piloto de formación en alternancia en el Grado de Educación. Educar, 51(2), 321–348. https://doi.org/10.5565/rev/educar.725

Lázaro, J., & Gisbert, M. (2015b). Elaboració d’una rúbrica per avaluar la competència digital del docent. Revista de Ciències de l’Educació, 1(1), 48–63. https://doi.org/10.17345/ute.2015.1.648

Lin-Chih, C. (2010). Using a two-stage technique to design a keyword suggestion system. Information Research, 15(1).

Martín, D., Tourón, J. & Asencio, E. N. (2021). Flipped training in a virtual 3D environment to foster teaching competences. Revista de Educacion, 391, 89–117. https://doi.org/10.4438/1988-592X-RE-2021-391-472

Mateus, J. C., Andrada, P., González-Cabrera, C., Ugalde, C. & Novomisky, S. (2022). Perspectivas docentes para una agenda crítica en educación mediática post COVID-19. Estudio comparativo en Latinoamérica. Comunicar, 30(70), 9–19. https://doi.org/10.3916/C70-2022-01

Moher, D., Shamseer, L., Clarke, M., Ghersi, D., Liberati, A., Petticrew, M., Shekelle, P., Stewart, L. A., Estarli, M., Barrera, E. S. A., Martínez-Rodríguez, R., Baladia, E., Agüero, S. D., Camacho, S., Buhring, K., Herrero-López, A., Gil-González, D. M., Altman, D. G., Booth, A., … Whitlock, E. (2016). Preferred reporting items for systematic review and meta-analysis protocols (PRISMA-P) 2015 statement. Revista Española de Nutrición Humana y Dietética, 20(2), 148–160. https://doi.org/10.1186/2046-4053-4-1/TABLES/4

Moreno-Guerrero, A. J., Manuel, A., García, R., Ramos Navas-Parejo, M. & Rodríguez Jiménez, C. (2021). Competencia digital docente y el uso de la realidad aumentada en la enseñanza de ciencias en Educación Secundaria Obligatoria. Revista Fuentes, 23(1), 108–124. https://doi.org/10.12795/revistafuentes.2021.v23.i1.12050

Nieto-Isidro, S., Martínez-Abad, F. & Rodríguez-Conde, M. J. (2022). Competencia Informacional Observada y Auto-percibida en docentes y futuros docentes y su relación con variables socio-demográficas. Revista de Educación, 396, 35–64. https://doi.org/10.4438/1988-592X-RE-2022-396-529

Page, M. J., McKenzie, J. E., Bossuyt, P. M., Boutron, I., Hoffmann, T. C., Mulrow, C. D., Shamseer, L., Tetzlaff, J. M., Akl, E. A., Brennan, S. E., Chou, R., Glanville, J., Grimshaw, J. M., Hróbjartsson, A., Lalu, M. M., Li, T., Loder, E. W., Mayo-Wilson, E., McDonald, S., … Moher, D. (2021). Declaración PRISMA 2020: una guía actualizada para la publicación de revisiones sistemáticas. Revista Española de Cardiología, 74(9), 790–799. https://doi.org/10.1016/J.RECESP.2021.06.016

Perdomo, B., Alberto González-Martínez, O. & Barreto, I. B. (2020). Competencias digitales en docentes universitarios: una revisión sistemática de la literatura. EDMETIC, 9(2), 92–115. https://doi.org/10.21071/EDMETIC.V9I2.12796

Pettersson, F. (2018). On the issues of digital competence in educational contexts – a review of literature. Education and Information Technologies, 23(3), 1005–1021. https://doi.org/10.1007/S10639-017-9649-3/TABLES/1

Redecker, C. (2017). European Framework for the Digital Competence of Educators: DigCompEdu. https://doi.org/10.2760/178382

Reis, C., Pessoa, T. & Gallego-Arrufat, M. J. (2019). Alfabetización y competencia digital en Educación Superior: una revisión sistemática. REDU. Revista de Docencia Universitaria, 17(1), 45–58. https://doi.org/10.4995/REDU.2019.11274

Revuelta-Domínguez, F. I., Guerra-Antequera, J., González-Pérez, A., Pedrera-Rodríguez, M. I. & González-Fernández, A. (2022). Digital Teaching Competence: A Systematic Review. Sustainability, 14(11), 6428. https://doi.org/10.3390/su14116428

Rodríguez-Hoyos, C., Gutiérrez, A. F. & Artime, I. H. (2021). Competencias digitales del profesorado para innovar en la docencia universitaria. Analizando el uso de los dispositivos móviles. Pixel-Bit. Revista de Medios y Educación, 61(61), 71–97. https://doi.org/10.12795/PIXELBIT.86305

Sillat, L. H., Tammets, K. & Laanpere, M. (2021). Digital Competence Assessment Methods in Higher Education: A Systematic Literature Review. Education Sciences 2021, 11(8), https://doi.org/10.3390/EDUCSCI11080402

Skantz-Åberg, E., Lantz-Andersson, A., Lundin, M., Williams, P. & Åberg, E. S. (2022). Teachers’ professional digital competence: an overview of conceptualisations in the literature. Cogent Education, 9(1). https://doi.org/10.1080/2331186X.2022.2063224

Sosa, M. J. & Palau, R. F. (2018). Flipped classroom para adquirir la competencia digital docente: una experiencia didáctica en la Educación Superior. Pixel-Bit. Revista de Medios y Educación, 52, 37–54. https://doi.org/10.12795/PIXELBIT.2018.I52.03

Starkey, L. (2019). A review of research exploring teacher preparation for the digital age. Cambridge Journal of Education, 50(1), 37–56. https://doi.org/10.1080/0305764X.2019.1625867

Tang, W., Hu, J., Zhang, H., Wu, P. & He, H. (2015). Kappa coefficient: a popular measure of rater agreement. Shanghai Archives of Psychiatry, 27(1), 62. https://doi.org/10.11919/J.ISSN.1002-0829.215010

Tonner-Saunders, S. & Shimi, J. (2021). El proyecto intercultural “Hands of the World”: desarrollando las competencias digitales de estudiantes de magisterio a través del aprendizaje contextualizado. Pixel-Bit. Revista de Medios y Educación, 61(61), 7–35. https://doi.org/10.12795/PIXELBIT.88177

Torres-Hernández, N. & Gallego-Arrufat, M. J. (2022). Indicators to assess preservice teachers’ digital competence in security: A systematic review. Education and Information Technologies, 1–20. https://doi.org/10.1007/S10639-022-10978-W/TABLES/2

Urrútia, G. & Bonfill, X. (2010). Declaración PRISMA: una propuesta para mejorar la publicación de revisiones sistemáticas y metaanálisis. Medicina Clínica, 135(11), 507–511. https://doi.org/10.1016/J.MEDCLI.2010.01.015

Usart, M., Cantabrana, J. L. L. & Cervera, M. G. (2021). Validation of a tool for self-evaluating teacher digital competence. Educación XX1, 24(1), 353–373. https://doi.org/10.5944/EDUCXX1.27080

Villar, L. B. E., Herrero, L. L. & Álvarez-López, G. (2022). UNESCO Strategy and Digital Policies for Teacher Training: The Deconstruction of Innovation in Spain. Journal of New Approaches in Educational Research, 11(1), 15–30. https://doi.org/10.7821/NAER.2022.1.812

Viñoles-Cosentino, V., Sánchez-Caballé, A. & Esteve-Mon, F. M. (2022a). Desarrollo de la Competencia Digital Docente en Contextos Universitarios. Una Revisión Sistemática. REICE. Revista Iberoamericana Sobre Calidad, Eficacia y Cambio En Educación, 20(2), 11–27. https://doi.org/10.15366/REICE2022.20.2.001

Viñoles-Cosentino, V., Sánchez-Caballé, A. & Esteve-Mon, F. M. (2022b). Desarrollo de la Competencia Digital Docente en Contextos Universitarios. Una Revisión Sistemática. REICE. Revista Iberoamericana Sobre Calidad, Eficacia y Cambio En Educación, 20(2), 11–27. https://doi.org/10.15366/REICE2022.20.2.001

Zhao, Y., Pinto Llorente, A. M. & Sánchez Gómez, M. C. (2021). Digital competence in higher education research: A systematic literature review. Computers & Education, 168, 104212. https://doi.org/10.1016/J.COMPEDU.2021.104212

Žuvić, M., Brečko, B., Krelja, E., Galošević, D. & Pintarić, N. (2016). Okvir za digitalnu kompetenciju korisnika u školi: učitelja/nastavnika i stručnih suradnika, ravnatelja i administrativnoga osoblj. www.strukturnifondovi.hr

Publicado

2023-05-11

Número

Sección

Call for papers